Ermeni Mitolojisi Sözlüğü

Ermeni Mitolojisi Sözlüğü başlıklı bu çalışmamda Ermeni halkının Hristiyanlık öncesi dini, tanrı ve tanrıçaları, efsane ve kahramanlarını maddeleştirdim.

Agog Magog Ermenistan’a karşı savaşan bir canavarın adı olup, Kudüs’e giden

hacılarca Kafkasya’ya getirilen bir inanıştır. Yecüc ve Mecüc (Gog ve Magog) ile ilişkilidir.

Alk Şekil değiştirebilen dişi ruhların adı olup, loğusa kadınlar ile yeni doğmuş bebeklere musallat olmaktaydılar. Alk, Türk söylencelerindeki Al Karısı motifinden ödünçlenmiş olmalıdır.

Altın Şehir Büyücü prens Habermani ile Ermenistan prensesi adlı masalda bahsi geçen efsanevi bir şehrin adıdır. Prenses burada bir cadının yaptığı büyünün etkisi altında olan prensi kurtarmak cadının kızının kuyudan çıkardığı suyun içine yüzüğünü atmış, Habermani ibrikteki yüzüğü bulunca büyünün etkisinden kurtulup prensese geri dönmüştür.

Amanoro Bir su pınarı tanrısının adıdır.

Anahid En önemli tanrıçanın adı olup, Fars mitolojisindeki Anahita’dan

ödünçlenmiştir. Her yıl eski Ermeni takviminin ilk ayı olan Navasard’ın onbeşinci gününde Anahid adına bir festival düzenlenmekteydi.

Anatha Baetyl Aslan formunda bir tanrıçanın adıdır.

Anuş Azdahak’ın karısı ve ejderhaların anasının adıdır.

Aralez Doğaüstü güçlere sahip köpek benzeri dev yaratıkların adıdır.

Bkz. Dev

Aram Harma’nın oğlu ve Ermeni halkı (Hay) ile Ermenistan’a (Hayastan) adını veren Hayg hanedanın efsanevi prensi olup, tanrı Baal Samin’ı savaşarak yenmeyi başarmıştır.

Ara Söylenceye göre Nvard ile evli olduğu gerekçesiyle kötü yürekli Asur kraliçesi Semiramis’in aşkını reddeden yakışıklı bir savaşçının adı olup, gururu kırılan kraliçenin adamları tarafından öldürülmüşse de pişman olan kadın tanrılara yalvarınca yeniden diriltilmiştir. Fransız tarihçi René Grousset (1885-1952) Asur kitabelerinde Aram’ın Urartu hanedanının kurucusu olduğunu bildirmesine dayanan Ermeni tarihçiler Ara ya da Ara Keğesik’in çeşitli efsanelere konu olan bir tanrı olup Hayk’ın soyundan Aram’ın oğlu olduğunu iddia etmişlerdir.

Aralez Harma’nın oğlu ve Ermeni halkı (Hay) ile Ermenistan’a (Hayastan) adını veren Hayg hanedanın efsanevi prensi olup, tanrı Baal Samin’i savaşarak yenmeyi başarmıştır.

Aray, Ara Savaş tanrısının adıdır. Thrak ve Yunanların savaş tanrısı Ares’le ortak orijine sahip olmalıdır. Bununla birlikte Yunan tanrısından farklı olarak ‘ölülere hayat verebilen’ ve ‘düzenli aralıklarla ölüp yeniden doğan’ bir tanrıdır. Bu yerel ve farklı özellik Gürcü tarım tanrısı Aralo ile ortaktır.

Aretia Nuh peygamberin eşi ve yaşayan tüm varlıkların anası olarak kutsal kabul edilen toprağa verilen isimdir.

Aretia Yeryüzünde yaşayan tüm varlıkların anasıdır.

Armais Şara’nın babası olan bir tanrının adıdır.

Armazd, Aramazd Tarlalara bolluk ve bereket veren yağmur tanrısının adı olup, Ermeni panteonunun baş tanrısı ve tüm tanrıların atasıydı. Gürcü bilgelik tanrısı ve evrenin yaratıcısı Armaz’ın ile Pers tanrısı Ahura Mazda’nın da karşılığıdır. Anahita, Nana ve Mihr adlı üç çocuğu olup bunlardan güneş tanrısı Mihr (Gürcüce Mirsa) Zerdüşt inancındaki Mithra’nın Ermeni karşılığı olmalıdır. Sonradan Yunanlılarca Zeus, Romalılarca Jüpiter ile özdeşleştirilen tanrıya adanmış en büyük tapınak Erzincan civarında bulunmaktaydı. Eski Ermeni takviminde ayların 15.günü Aramazt adını taşımakta ayrıca yılbaşlarında bu tanrıça boğa, teke veya at hayvan kurban edilmekteydi.

Armenak Hayk’ın oğlu, Nvard’ın eşi ve Ara’nın babasıdır.

Armenak Hayk’ın oğlu, Nvard’ın eşi ve Ara’nın babasıdır.

Artavazd Babası Artaksias tarafından lanetlendiği için kısa süre içinde ölen Ermeni kralının adıdır.

Artaksias Babasının cenaze töreninde yapılan masrafların savurganlık olduğundan şikayet eden oğlu Artavazd’ı lanetleyen Ermeni kralının adıdır.

Arusyak Vahagn’ın eşi olan bir aşk tanrıçasının adıdır.

Astğik Mezopotamya tanrıçası İnanna ve Asurluların Astarte’si ile ilişkili bir yıldız tanrıçasının adı olup, Helenistik dönemde de Aphrodite ile özdeşleştirilmiş, Hıristiyanlığın kabulünün ardından folklorik bir anlam kazanmış, cin, peri ve iblislerin atası konumuna itilmiştir. Muş ve Van bölgelerinde onuruna tapınaklar dikilen bu tanrıça için Temmuz ayının ortasında ‘Vartavar’ adlı bir festival düzenlenmekteydi. Bir söylencede göre Sason’da Ermeni delikanlıların Murad nehrinde çıplak yıkanan tanrıça Astğik’i seyretmek için sabahın erken saatlerinde dere kıyısına indiği tanrıçanın görünmemek için etrafı sis (mışuş) ile kapladığını, Muş kentinin adının buradan geldiği  kaydedilmiştir.

Astlik Bkz. Astğik

Ays Şeytani bir iblis adı olup rüzgârla özdeşleştirilir. İnsan vücudunun içine girip onu delirtebilir ya da iblise çevirebilir.

Barsamin Gök tanrının adı olup Eski Suriye/Fenike tanrısı Baal-Samem’in bir varyasyonu olmalıdır.

Dev Harabe yapılarda yaşayan ve insanlara çeşitli formlarda görünen ölümsüz ruhların adıdır. Bazıları Aralez gibi yardımsever iken bazıları da köpek şeklinde ve kötü karakterdedir.

Dsovean Bir fırtına tanrısının adı olup, Dsovinar’ın eşidir.

Eri Bir güneş tanrısının adıdır.

Erkir Bir yeryüzü tanrıçasının adıdır.

Ervand Bir ejderhanın oğlu olan çirkin yüzlü bir kralın adıdır.

Harma Aram’ın babasının adıdır.

Hotot Çocukları kandırarak ölümlerine sebep olan kötü ruhların adı olup, nehir kenarları ve bataklıklarda yaşamaktadırlar.

Jaralez Cennette yaşadığına inanılan köpeklere benzeyen bir ruhun adıdır.

Jaralez Cennette yaşadığına inanılan köpeklere benzeyen bir ruhun adıdır.

Mihr, Mehr, Meher Ermeni panteonunun en önemli tanrısı Aramazd’ın oğlu ve tanrıça Nana’nın erkek kardeşi olan güneş tanrıçasının adıdır.  Siyah bir karganın kendisine eşlik ettiğine ve yeryüzünde ateş olarak göründüğüne inanılan Mihr bir mağarada yaşamakta, savaşlarda kahramanlara kılavuzluk yapmaktaydı. Pers tanrısı Mithra’dan kök alan Mihr kültü zamanla Ermenistan’ın güneş tanrısı Vahagn ile birleştirilmiştir. Mihr tapınaklarında bir fener yıl boyunca yakılmakta olup, yılda iki kez onuruna festival düzenlenir, insanlar el ele tutuşarak ateş etrafında dans ederdi. Söylenceye göre Mihr, Ormitz’in yarattığı boğayı kurban ederek kanını yeryüzüne akıtmış böylece toprak bereket kazanmıştır. Tıpkı Mithra gibi Mihr’in de doğum günü olan 25 Aralık sonradan İsa’ya yakıştırılmıştır.

Nana Kybele’nin formlarından birisi kabul edilen ana tanrıçanın adı olup, en önemli tanrı Aramazd’ın kızıydı. Savaş, bilgelik ve annelik ile ilişkilendirilen Nana veya Nane Yunan tanrıçası Athena gibi elinde mızrak ve kalkan tutan genç bir kadın formunda tasvir edilmekteydi. Anahit kültüyle de ilişkilendirilen tanrıça Hıristiyanlık sonrasında özellikle Pavlusçulukta varlığını sürdürmüşse de Kelkit nehri kıyısındaki Thil kentinde bulunan tapınağı Hıristiyanlaşma döneminde yıkılmıştır. Bazı yazarlar, Nana’nın Akad tanrıçası Nanaja ile ilişkili olduğunu iddia etmiştir.

Nane Aramazd’ın oğlu, Anahit ile Mihr’in kardeşi olan bir tanrının adıdır.  Kimi kaynaklarda ise bir savaş tanrıçası olarak bahsi geçmektedir.

Navasard Tanrı Aramazd’ın başkanlık ettiğine inanılan yeni yıl festivaline verilen isimdir. Farsça ‘Nevruz’ kelimesiyle ilişkili olabilir.

Nihang Nehirde yüzenlere musallat olup, kanlarını içerek öldüren, kadın veya suda yüzebilen bir hayvan görümündeki korkunç bir yaratığın adıdır.

Santaramet Yeraltı tanrıçasının ve tanrıça ile özdeşleşen ölüler dünyasının adı olup, Pers mitolojisinde 7 Ameşa Spenta’dan birisi olan Armaiti ile ilişkili olmalıdır.

Sasunlu David (Çizim: Alek’sanyan Sargis T’vorosi 1910 – 1942

Sasunlu David Ermenilerin MS 8-10 yüzyıllar arasında Anadolu’ya giren Araplara

karşı mücadelesinin anlatıldığı Sasunlu Yiğitler destanının en önemli karakteri olan kahramanın adıdır. Doğu Anadolu’da Batman bölgesinde yer alan Sasun yöresinin dağ köylerinden olan kahramanın destanı nesiller boyunca sözlü olarak aktarıldıktan sonra 1873’de Ermeni Apostolik Kilisesinden Garegin Servantstian tarafından Muş’un Ermeni köylerinden birisinde Gurbo adlı birisinden derlenerek kayıt altına alınmış, ertesi yıl İstanbul’da yayınlanmıştır. Eser 4 bölümden oluşmaktadır.

Sanassar ile Baghdassar

Putperest kral Senakerim bir zamanlar Kudüs’ü kuşatmışsa da ordusu meleklerce yok edilmiş, adam dönüş yolunca ülkesine sağ salim dönmesi halinde Sanassar ile Baghdassa adlı oğullarını kurban edeceğine dair yemin etmiştir. Senakerim, yurduna döndüğünde kocasından gizli Hıristiyan olan karısı niyetini anlayarak

oğullarını kaçmaları için uyarmıştır. Yanına gittikleri Kraput-Koch kralı çocukların tahtını ele geçireceğinden endişe ettiğinden onları askerleriyle dövüştürerek yiğitliklerini sınamak istemiş kardeşler tüm adamlarını devirince krallığından ayrılmaları gerektiğini söylemiştir. Kral kızını Sanassar ile evlendirirken kardeşlerin kendilerine yeni bir kent inşa etmek için yardım talebini de kabul ederek Sasun’u kurmaları için işçi göndermiştir. Bu sırada ülkesini özleyen Baghdassar babasının yanına gidince her gece rüyasında keçi bir tanrının oğullarını kendisine kurban etmesi gerektiği sözünü hatırlatan rüyalar gören adam genci yakalatıp keçi tanrının sunağına getirmiştir. Senakerim,  tam oğlunun kafasını keseceği sırada çocuk kurnazlıkla tanrıya karşı nasıl saygı göstermesi gerektiği sormuş adam keçi putunun önünde eğilince Baghdassar babasını öldürerek yerine tahta çıkmıştır.

Sasunlu David

Baghdassar’ın güç ve yiğitliğiyle göz dolduran oğlu David bir arkadaşıyla birlikte babasının sığır sürüsüne çobanlık ederken devler buzağılarını çalıp götürmüşlerdir. İzleri takip eden David devlerin yaşadığı bir mağaranın önüne geldiğinde önce içerdekilerin ödünü patlatan bir nara atmış ardından 40 devin meşe sopasıyla dövmüş, kafalarını ve kulaklarını kestikten sonra cesetlerini yakıp hazinelerini ele geçirmeyi başarmıştır. Çok sayıda macera yaşayan David sonunda babasının Müslüman bir kızla ilişkisinden doğan gayrimeşru kardeşi tarafından öldürülmüştür.

Lion-Mher

Türklere karşı tek başına dövüşen Lion-Mher’in maceralarını içermektedir.

Davith-Mher

Mısır kraliçesi ile evlenip Misra-Malik adlı bir oğlu olan Davith-Mher’in maceralarını içermektedir.

Sasunti Tavit 13. yüzyılda yazıya döküldüğü tahmin edilen Ermeni tanrıları hakkında bilgi veren bir destanın adıdır.

Spandaramat Hem yeryüzü hem de ölüler dünyasının bulunduğu yeraltından sorumlu bir tanrıçanın adı olup, Hıristiyanlaşmanın ardından ‘cehennem’ anlamı kazanmıştır.

Şahapet Orman, tarla, üzüm bağları ve zeytinliklerde yaşayan yardımsever ruhların adı olup, genellikle yılan nadiren insan formunda bulunmaktadırlar.

Tigranes Ejderha avcısı olarak ün yapmış efsanevi Ermeni kralının adı olup, Med kralı Azadhak’ın amansız düşmanıdır. Azadhak rüyasında Tigranes tarafından öldürüleceğini görmüş, felaketini önlemek için önce Tigranes’in kız kardeşi Tigranuhi ile evlenmiş ardından Tigranes’i öldürme planları yapmıştır. Azadhak niyetini karısına açıkladığında Tigranuhi durumu kardeşine anlatınca Tigranes çatal uçlu mızrağıyla hasmını öldürmüştür. Firdevsi’nin Şehnamesindeki Azi Dahaka’nın Azadhak ile ilişkili olduğu sanılmaktadır.

Tir Babil mitolojisindeki Marduk’un oğlu Tanrı Nabu’dan ödünçlendiği düşünülen kehanet, akıl ve yazı tanrısının adı olup, Yunan mitolojisindeki Hermes’in de karşılığıdır. Bununla birlikte Tir’in Ormizd’in kâtibi lakabını taşıması Pers mitolojisindeki yıldız tanrısı Tiştrya’nın ödünçlenmiş formu olabileceği de iddia edilmiştir. Aramazt’ın başkatibi (kroğ) olan Tir veya Dir, sanat, edebiyat ve bilimin koruyucusu kabul edilmekteydi. Sasonlu David destanında David’in yaşlı bir kadına iyilik yapmak için mısır tarlasına dadanan kargaları öldürmek istemişse de bir ağacı kökünden söküp, otuz kargayı ağacın dallarıyla vura vura öldürünce, tüm tarlayı helak etmiş yaşlı kadın kahraman beddua ederken ‘Kroğ canını alsın’ demiştir. Geleneksel Ermeni takviminde ki ‘Dre’ ayı adını bu tanrıdan almıştır.

Tiur Aramazd’ın kâtibi olan bir tanrının adı olup, gelecekte yargılamaları için kullanılmak üzere insanların iyi ve kötü davranışlarını kaydetmekle görevlendirilmiştir. Bazı yazarlara göre Tiur aynı zamanda yeraltı dünyası tanrısı olarak ölüleri yönetmekteydi.

Tork Eski bir dağ tanrısının adı olup, dağlık alanda yaşayan tüm hayvanların koruyucusudur.

Vahagn Güneş, ışık, ateş, savaş, cesaret, rüzgâr ve iklim tanrısı olup, Vişabakağ (‘ejderha öldüren’) lakabıyla da anılmakta özellikle savaşçılar tarafından zorlu görev veya savaşlar öncesinde cesaret vermesi için yakarılmaktaydı. Gözleri güneşten, saç ve sakalları alevden olan tanrı ayrıca avcılık ve avcıların koruyucusu kabul edilmektedir. Fars tanrısı Verethragna ile benzerlikler gösteren Vahagn, Hıristiyanlığın kabulünden sonra yortusu 16 Temmuz günü yapılan St. Athenogenes ile ilişkilendirilmiştir. Geleneksel Ermeni takviminde her ayın 27. Gününe adını veren Vahakn, Ermeni söylencelerinde Dikran’ın ölümünden sonra tahta çıkıp 27 yıl hüküm süren oğlu olarak bahsi geçmektedir.

Van Tüylü bir iblis veya ejderhanın adıdır.

Vanadur Hakkında çok az bilgi bulunan bir tanrının adıdır.

Vartavar Aşk, güzellik ve ışık tanrıçası Astğik onuruna Temmuz ayının ortasında düzenlenen festivalin adıdır. Söylenceye göre bu bayramın kökleri Nuh tufanına dek inmekte olup, tufandan kurtulan peygamberin kurban kesip düzenlediği şenliğin hatırasını yaşatmak için kutlanmaktaydı. Şenlik sırasında kesilen kurbanların hastalık ve kıtlık getiren kötü ruhları engellediğine inanılmaktaydı.

Vişap Eşek veya deve formuna girerek tarlalardaki ekinleri çiğneyen kötü huylu bir şimşek ruhunun adıdır.

Zatik Bitkilerin yeşermesi ve büyümesinden sorumlu bir tanrının adı olup, Kitabı Mukaddes’in Ermenice çevirisinde Yahudilerin hamursuz bayramı “Zatik festivali” olarak çevrilmiştir.

Zovinar Su, deniz ve yağmur tanrıçası olup ateş ve şimşek ile ilişkilendirilmekteydi. Zovivar veya Dzovinar Sasonlu David destanında Sanasar ve Bağdasar’ın annesi olan Ermeni prensesi, Bağdat halifesi Ermenistan’a saldırdığında ülkesini rahat bırakması karşılığında babası tarafından yanında bir rahip olduğu halde halifeye gelin olarak verilmiştir. Zovinar’ın Van gölü kıyısında gezerken bir pınarın suyundan çocuklarına hamile kaldığına inanılmaktaydı.

Kaynak

Özhan Öztürk. Folklor ve Mitoloji Sözlüğü. Phoenix Yayınları. Ankara, 2009

Özhan Öztürk.Dünya Mitolojisi. Nika Yayınları. Ankara, 2016